صفحه شخصی مجتبی فدائی

نوشتاری از هادی نیل­فروشان

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی

واسطه (broker) در ادبیات روزمره اقتصادی ایران امروز مفهوم چندان دلنشینی نیست. واسطه ­ها متهم هستند به ارزش خلق نکردن اما خوب پول گرفتن. این است که مثلا در اخبار می­خوانیم که فلان مقام مسئول از اینکه حجم بالایی از اقتصاد به واسطه ­­گری اختصاص یافته است، اظهار تاسف نموده است. بگذریم که عمری است شغل آباء و اجدادی مردمان این سرزمین همین واسطه ­گری بوده است، و اصلا عبور جاده ابریشم هم از این سرزمین بی ­حکمت نبوده است، مساله بالاتر این است که واسطه­ ها اگر به اقتضای شغل­شان عمل کنند، اتفاقا بسیار هم ارزش­ افزا و نقش ­آفرین هستند. برای توضیح نقش واسطه ­ها در یک کلمه می­توان گفت آنها هزینه معاملات (Transaction Costs) را به شدت کاهش می­دهند. مثلا شما وقتی می­خواهید خودروی شخصی دست دوم­تان را بفروشید، یا باید به روزنام ه­ها و سایت­های تبلیغی، سفارش آگهی بدهید (هزینه تبلیغات)، یا باید به محل­های اختصاصی موجود در شهرها و روستاها بروید و شاید با صرف ساعت­ها و حتی روزها  یک نفر مشتری را بیابید(هزینه جستجوی مشتری). در مرحله بعد باید با کلی استرس و نگرانی اجازه دهید فرد مشتری سوار بر خودروی شما شود و آن را بیازماید (مواردی وجود داشته که فرد در قامت مشتری آمده اما در واقع دزد یا حتی جانی بوده است) (هزینه نگرانی و استرس). تازه پس از آن نوبت به تنظیم قرارداد می­رسد که اینجا نیز باید از یک کارشناس حقوقی مشورت گرفت تا قراردادی محکم و غیر قابل خدشه تنظیم نماید (هزینه تنظیم قرارداد). و این داستان می­تواند باز هم ادامه بیابد. اما واسطه­ ها بخاطر پیشرفت در منحنی یادگیری و کسب سرمایه اجتماعی و اعتماد مشتریان، فعالیت­های بالا را با هزینه ­ای بسیار کمتر و در زمانی بسیار سریع­تر به انجام می­رسانند و این دقیقا همان ارزش افزوده­ای است که از یک واسطه انتظار می­رود.

دنیای نوآوری هم واسطه­ های خود را دارد. اول اینکه یادمان باشد در عصر نوآوری باز به سر می­بریم. نوآوری باز یعنی پذیرفته­ ایم که هیچ بنگاهی همه شایستگی ­ها و منابع لازم را برای محقق ساختن همه برنامه ­های نوآورانه خود ندارد و لاجرم می­بایست برای تحقق آنها به سمت دیگر موسسات و شرکت­های پیرامون خود دست همکاری و تعامل دراز کند. دوم اینکه وقتی پای “تعامل” به میان می ­آید، یعنی به زودی کار به “معامله” هم کشیده می­شود؛ و وقتی حرف از معامله است، واسطه­ ها می­توانند هزینه معامله را به کمترین سطح برسانند. اجازه دهید کمی بیشتر توضیح بدهم.

فرض کنید شرکت الف در برنامه خود چنین هدف­گیری نموده است که تا انتهای سال محصول جدیدی را به بازار عرضه کند. اگر آن محصول اجزا و قطعات مختلفی داشته باشد، ارایه کردن آن محصول جدید لزوما به معنای تولید همه ریزقطعات و ریز اجزای آن توسط خودش نیست، راهبرد کوتاه­تر، جذاب­تر و احتمالا اقتصادی ­تر این است که کار توسعه و ساخت برخی از ریز اجزا و قطعات را به شرکت­ها و موسساتی بسپرد که در تولید قطعات مشابه شایستگ ی­ها و دانش بیشتر و عمیق­تری دارند. از اینجا وارد فاز “جستجو” برای یافتن بهترین تولیدکنندگان ریزقطعه یا جزء مورد نظر می­شود. فرآیندی که می­تواند خودش به اندازه توسعه داخلی آن قطعه زمان­بر و پرهزینه باشد. اینجاست که پای یک واسطه نوآوری به میان کشیده می­شود. واسطه­های نوآوری در فضای حد فاصل عرضه­ کنندگان و متقاضیان محصولات و خدمات نوآورانه قرار می­گیرند و هزینه معامله بین این دو را به تمام معانی­ای که در مثال بالا (فروش خودرو) نام بردم، کاهش می­دهند.

واسطه­ گری نوآوری کسب ­وکاری است که در کشور ما نیز به تازگی رونق یافته است. همزمان با شدت گرفتن تحریم­ های ظالمانه نظام سلطه علیه کشورمان، بنگاه­های بزرگ گرایش بیشتری به سمت تامین تجهیزات مصرفی و مواد اولیه مورد نیازشان از داخل کشور یافته­اند. جالب اینکه کشور به دلیل برخورداری از ظرفیت­های صنعتی، فناورانه و دانشی قوی در بسیاری موارد توانایی تامین نیازهای صنایع بزرگ را دارد، اما آنچه این دسترسی را با دشواری و کندی مواجه می­ساخت، فقدان کارگزاران و واسطه­ هایی بود که بتوانند دست شرکت­های بزرگ را در دست شرکت­های دانش ­بنیان و نوآفرین (استارت­آپ) بگذارند. خوشبختانه اداره کل شرکت­های دانش ­بنیان معاونت علم وفناوری ریاست جمهوری نیز در این زمینه دست به طراحی و اجرای یک برنامه اقدام در گستره ملی زد و حمایت جدی و نظام­مند از این کارگزاران یا واسطه ­های نوآوری را در دستور کار قرارداد، اقدامی که باعث شده کارگزاران نوآوری با اطمینان و نشاط بیشتری این کسب وکار را تعقیب نمایند.